Budala!

budala    Ar. budal¥

sf. 1. Zekâca geri olan (kimse), alık: “Biz ondan yaşlı üç akıllı bu budalaya inandık.” -H. R. Gürpınar. 2. Ahmak, bön: “Kendisi için bu budalaların arasında bir dakika geçirmek artık bir asır kaybetmeye müsaviydi.” -Ö. Seyfettin. 3. mec. Bir şeye aşırı düşkün: Kibarlık budalası.

Bu kitabı daha bitirmeden, 1-2 kez yazmaya yeltendim. Okumaya başlarken, Sunuş Karşıtı Bir Yazı da yazmıştım.

Daha bitirmeden yazma isteğini bana, romandaki en önemli kadın karakter olan Nastasya Filippovna Baraşkova verdi. "Dostoyevski'nin en unutulmaz kadın kahramanı Nastasya Filippovna'yı yarattığı bu eşsiz roman..." diye yazıyor arka kapağında. Sanıyorsunuz ki tüm roman boyunca her satırda bu kadın var. Yanıldınız. Neredeyse pekçok satırda yok; ama aslında tüm satırlardaki şahsiyetlerin kimliklerine sızmıştır Nastasya Filippovna. Onun algılarını, kararlarını, kitaptaki pekçok kişiyle birlikte siz de çözmeye çalışacaksınız.

Bu kitaptaki aşk, okuyageldiğiniz, bilegeldiğiniz aşklara hiç benzemez, diyerek bile sizi o kalıplardan, klişelerden kurtaramam, bu kalıp-dışılıktan bahseden sözler bile kalıp olmuşlardır artık. Bu kitaptaki aşk ne bir kavuşamama, ne bir kavuşmadır, ne bir sevgi yumağı, ne de bir nefret düğümüdür; belli kişiler arasında bile denemez üstelik, ama hayatlara, vazgeçişlere mâl olur; herşey bir anda değişir, okuyucu o fikirden bu yemine atılır durur. Herşey son derece basit, bir o kadar da hayatîdir, herkes birbirlerinin yaşamını etkileyecek mini mini sözcükler, hareketler, kararlarla yoğrulmaktadır.

Ve bu kitap, bir aşk romanı olmadığı halde, aşkı içine çok güzel sindirmiş bir romandır. Yurtdışından dönen Lev Nikolayeviç'in akıllarınıza durgunluk veren tuhaf kişiliği - aslında güzel bir insandır, unutulmuş bir güzelliktir bu, ama okunduğu çağın gerekliliklerine göre tuhaf, deli, aptal veya enayi olarak düşünülebilir- ve çevresindeki insanların kendi hayatlarına onu kabul edişleri, edemeyişleri, sizin de kendi tanıdıklarınıza benzeyen sıradan Rus insanlarıyla geçen birkaç aydan bahsedilir.

Şimdilerde edebiyatta ilginçlik adına ne kadar kabul edilemez tuhaflık bir araya getiriliyorsa, sıradanlıkla örtülü tuhaflıkların anlatıldığı bu roman onlardan daha gerçeğe yakındır. Okurken 'olamaz bu!' diye söylendiğiniz anlarda, romanın başlığına geri dönmenizi öneririm; böylece alıklık hakkındaki kısacık, düşünmeye değmez önyargılarınızı kâh yıkacak, kâh sağlamlaştıracaksınız. Bir alık olarak nitelenen Nikolayeviç çoğu bilgeden daha fazla düşünceye sahip, aşkı konusunda daha da saftır. Daha da ilginci, bu coşkulu insana çevresindekilerin davranış biçimidir, kimileri yaltaklanır hainlik ederken kimisi reddeder, kimisi âşık olur, kimi saygı duyar, kimi gelir içini döker, aslolan budalanın kendisi değil bence çevresindekilerdir. Budala olmayan çevresindekilerin düştükleri durumlar daha da düşündürücüdür.

Zaman zaman, bu budala bir prens değil de bir peygamber, ya da günümüzdeki güç sahibi patronlardan biri olsaydı bu anlatılar anlamını yitirmeden aynen yerine konulabilir miydi, diye düşünmeden edemedim. Evet konulabilirdi. Ve hiçbir anlamsızlık oluşmazdı. Romanın en önemli yönü bu bana göre. 1860'ların Rusyası ile yaşamış, mezara gitmiş bir metin değil. Bu anlatıyla toplum, farklı kişilere olan bakışını, ikiyüzlülüğünü her zaman sorgulayabilir, eleştirebilir.

Budala, Fyodor Mihayloviç Dostoyevski

Liza Knapp'ın Önsözüyle

çev. Mazlum Beyhan

711 sayfa, İletişim Yayınları, 2003, İstanbul.

Dizi editörü: Orhan Pamuk